Trong khoa học chính trị, con người chính trị được chia thành ba cấp độ: người đứng đầu còn gọi là thủ lĩnh hoặc lãnh tụ chính trị, đội ngũ hoạt động chính trị và quần chúng nhân dân. Ở đây, nghiên cứu về những tư tưởng của Hồ Chí Minh dưới góc độ là một nhà chính trị tức là đề cập đến cấp độ người đứng đầu hay còn gọi là lãnh tụ, thủ lĩnh chính trị.

Bạn đang xem: Phong cách diễn đạt của bác

Bác Hồ về thăm quê hương lần thứ nhất, năm 1957 (Ảnh tư liệu)

Với 24 năm giữ chức vụ Chủ tịch nước và cũng là người sáng lập, rèn luyện, bồi dưỡng Đảng Cộng sản Việt Nam, Hồ Chí Minh là một nhà hoạt động chính trị đại tài, đầy đủ sự mực thước, cao quý và phong thái lịch lãm. Hiếm có một vị lãnh tụ nào có thể trở thành thần thoại ngay từ khi còn sống và Chủ tịch Hồ Chí Minh là một con người như vậy. Để làm nên một nhà chính trị Hồ Chí Minh thành công, phong cách diễn đạt Hồ Chí Minh đóng một vai trò cực kỳ quan trọng.

Có thể hiểu, diễn đạt là dùng ngôn ngữ hoặc hình thức nào đó làm cho tư tưởng, tình cảm được tỏ rõ ra. Như vậy, có thể thấy nghĩa của từ diễn đạt rất rộng. Chẳng hạn như nhà thơ, nhà văn dùng thơ, văn (ngôn ngữ viết) để diễn đạt tư tưởng của mình; nhà hùng biện dùng lời lẽ (ngôn ngữ nói) và cử chỉ, hành động (ngôn ngữ cơ thể) để truyền cảm hứng; họa sĩ dùng bức vẽ, tác phẩm để biểu đạt tình cảm…

Chỉ thị số 05/CT-TW của Bộ Chính trị về đẩy mạnh học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh đã chỉ ra phong cách diễn đạt của Người, bao gồm: “phong cách nói đi đôi với làm, đi vào lòng người; nói và viết ngắn gọn, dễ hiểu, dễ nhớ, dễ làm”. Phong cách diễn đạt Hồ Chí Minh có thể tiếp cận dưới nhiều góc độ khác nhau, tùy vào mục đích nghiên cứu, giáo dục. Ở đây, xin đề cập đến hai vấn đề, đó là ngôn ngữ nói, viết và “ngôn ngữ hành động”.

1. Về ngôn ngữ nói, viết Hồ Chí Minh

Trong văn viết của Hồ Chí Minh, chúng ta thấy tổng thể hài hòa của sự kết hợp giữa cái uyên bác với dân dã; cái hiện đại với cổ điển; phương Đông với phương Tây; truyền thống dân tộc với tinh hoa văn hóa nhân loại. Với lời lẽ đanh thép, luận cứ vững chắc, Hồ Chí Minh đã viết những bài báo tố cáo chủ nghĩa thực dân tàn ác, bóc lột đến tận cùng xương tủy của quần chúng nhân dân lao động. Với lối văn “giản tiện, mau mắn, chắc chắn như 2 lần 2 là 4, không tô vẽ trang hoàng gì cả”(1), Hồ Chí Minh đã viết Đường Kách mệnh, cuốn “cẩm nang” dễ nhớ, dễ thuộc cho lớp cán bộ đầu tiên của cách mạng Việt Nam. Với ngôn ngữ uyên bác mà mộc mạc, tinh thâm mà giản dị, Hồ Chí Minh đã viết Ngục trung nhật ký – tập thơ mà đại thi hào Trung Quốc Quách Mạt Nhược đã nhận xét: “nếu xếp chúng vào tập thơ Đường, Tống, e rằng cũng không dễ gì nhận ra”(2). Với lối văn hùng hồn, truyền cảm hứng cho quần chúng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết Tuyên ngôn độc lập (1945), Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến (1946), Lời kêu gọi đồng bào và chiến sĩ cả nước (1966) - những bản hùng văn thôi thúc quần chúng nhân dân đoàn kết bảo vệ độc lập, tự do của Tổ quốc. Giá trị của các bản hùng văn này vẫn còn tồn tại đến hôm nay khi mỗi ai đọc lại đều cảm thấy rạo rực trong tim về một thời kỳ anh dũng và kiên cường của đất nước.

Có thể thấy, phong cách viết của Chủ tịch Hồ Chí Minh rất đa dạng, từ lời lẽ châm biếm đến lời lẽ giàu tình cảm; từ những bản hùng văn đến những bài thơ, bài văn dễ nhớ, dễ thuộc… tất cả điều đó làm nên phong cách nói và viết của nhà chính trị Hồ Chí Minh.

Văn viết và nói của nhà chính trị Hồ Chí Minh có một số đặc trưng sau:

Thứ nhất, nói, viết đúng đối tượng, hoàn cảnh, mục đích và phương pháp.

Trong cách nói và viết, Người luôn dạy cán bộ phải nắm rõ các nguyên tắc trong diễn đạt: nói, viết cái gì? (nội dung); nói, viết cho ai? (đối tượng); nói, viết để làm gì? (mục đích); nói, viết như thế nào (phương pháp)?

Trong hoạt động chính trị, để diễn đạt tư tưởng qua nói và viết, Người sử dụng rất nhiều hình thức như: văn chính luận, thư, lời kêu gọi, thơ, truyện, bài báo. Với mỗi cương vị khác nhau và với mỗi loại đối tượng từ công nhân, nông dân, quần chúng lao động đến các trí thức, bạn bè quốc tế, các chính trị gia, người đứng đầu các nhà nước,… Chủ tịch Hồ Chí Minh đều có cách nói, viết phù hợp với từng hoàn cảnh, đối tượng. Người nhấn mạnh: trước hết là cần phải tránh cái lối viết “rau muống” nghĩa là lằng nhằng “trường giang đại hải”, làm cho người xem như là “chắt chắt vào rừng xanh”(3).

Đúng nội dung, mục đích, đối tượng là điều rất quan trọng trong cách nói và viết của Người. Khi nói chuyện với cán bộ tuyên giáo miền núi về tuyên truyền chủ nghĩa Mác - Lênin, Người dạy: “Nói thiết thực, nói đúng lúc, đúng chỗ, mới là hiểu chủ nghĩa Mác - Lênin. Nếu nói không đúng chỗ không phải là chủ nghĩa Mác – Lênin”. Ở đây, nguyên tắc nhất quán trong phong cách nói và viết của nhà chính trị Hồ Chí Minh là xác định rõ chủ đề, từ chủ đề đó tìm ra cách nói, cách viết cho đúng, phù hợp với đối tượng nhằm đạt được mục đích đề ra.

Thứ hai, nói và viết chân thực, không “ba hoa”.

Nói và viết chân thực là một trong những đặc trưng lớn của nhà chính trị Hồ Chí Minh. Các bài viết, bài nói của Chủ tịch Hồ Chí Minh đều phản ánh rất chân thực các sự kiện mà Người nói đến. Đó cũng là nguyên tắc trong làm việc, trong hành xử chính trị của Người. Sự thiếu chân thực, giả dối có thể đem lại tác hại khôn cùng, làm giảm uy tín và lòng tin của Đảng, của Chính phủ. Tính chân thực làm những bài viết, bài nói của Chủ tịch Hồ Chí Minh có sức hút lớn. Từ những bài viết tố cáo tội ác của chủ nghĩa thực dân, đế quốc đến những bài viết cổ động tinh thần chiến đấu, sản xuất của Người đều có tư liệu cụ thể, xác thực. Chính những số liệu đó làm nên tính chân thực trong các bài viết của Chủ tịch Hồ Chí Minh, giúp truyền tải được tư tưởng của Người và chiếm được sự tin tưởng từ người đọc.

Người luôn dạy khi viết cần đảm bảo tính chân thực, biết cái gì thì viết cái đó “có đúng nói đúng, có sai nói sai”(8). Người phê bình những cán bộ “chỉ viết cái tốt mà giấu cái xấu”(9), không dám phê bình và tự phê bình, không dám nhìn vào sự thật… Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ khuyết điểm rất lớn của cán bộ ta khi nói và viết là “Khuyết điểm về cách nói và cách viết, tức là ba hoa”(10). Lối “ba hoa” thể hiện qua cách viết, nói “Thường nói một chiều và đôi khi thổi phồng các thành tích, mà ít hoặc không nói đúng mức đến khó khăn và khuyết điểm của ta”(11). Người luôn nhấn mạnh: “Nêu cái hay, cái tốt, thì phải có chừng mực, chớ phóng đại. Có thế nào nói thế ấy”(12).

Người chỉ rõ, muốn viết chân thực cần có tài liệu, muốn có tài liệu cần: nghe, hỏi, thấy, xem, ghi. Người viết cần phải “chính”, nghĩa là “Không biết rõ, hiểu rõ, chớ nói, chớ viết. Khi không có gì cần nói, không có gì cần viết, chớ nói, chớ viết càn”(13). Trong lời ăn, tiếng nói phải “chính”, phải theo lẽ phải, phải đúng sự thật, Người dạy: “Chưa điều tra, chưa nghiên cứu, chưa biết rõ, chớ nói, chớ viết”(14).

Lối diễn đạt chân thực giúp cho những bài nói, bài viết của Chủ tịch Hồ Chí Minh có sức thuyết phục cao với người đọc, đi vào lòng quần chúng nhân dân và bạn bè tiến bộ trên khắp thế giới. Điều đó làm nên một nhà chính trị Hồ Chí Minh chính nghĩa, đứng về lẽ phải.

Thứ ba, nói và viết ngắn gọn, giản dị, dễ hiểu, dễ nhớ.

Trong tác phẩm Đường Kách mệnh, Hồ Chí Minh đã nêu ra tuyên ngôn về nói và viết của mình: “Sách này muốn nói cho vắn tắt, dễ hiểu, dễ nhớ. Chắc có người sẽ chê rằng văn chương cụt quằn. Vâng! Đây nói việc gì thì nói rất giản tiện, mau mắn, chắc chắn như 2 lần 2 là 4, không tô vẽ trang hoàng gì cả”(15). Đó cũng là điều mà người ta thường thấy trong các tác phẩm của Người.

Xem thêm: Oppo Find Clover R815 Chính Hãng, Oppo Find Clover R815

Trong cách nói, cách viết của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngôn từ thường được dùng cô đọng, hàm súc, không có chữ thừa. Điều này xuất phát từ suy nghĩ của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngôn ngữ nói và viết chỉ nhằm mục đích “cách mệnh, cách mệnh, cách mệnh”, bởi vậy, nói và viết phải làm sao để có thể tuyên truyền sâu và rộng đến quần chúng nhân dân. Muốn được như vậy, nói và viết phải ngắn gọn, dễ hiểu để phù hợp với trình độ của quần chúng. Nếu quần chúng không hiểu được thì tuyên truyền không có ích gì. Nhưng nếu chỉ ngắn gọn, dễ hiểu thôi chưa đủ mà còn phải dễ nhớ, dễ thuộc. Người chỉ rõ: “Mình viết ra cốt là để giáo dục, cổ động; nếu người xem mà không nhớ được, không hiểu được, là viết không đúng, nhằm không đúng mục đích. Mà muốn cho người xem hiểu được, nhớ được, làm được, thì phải viết cho đúng trình độ của người xem, viết rõ ràng, gọn gàng, chớ dùng chữ nhiều”(16).

2. Về ngôn ngữ hành động

Hành động là “ngôn ngữ đặc biệt” của nhà chính trị Hồ Chí Minh trong phong cách diễn đạt của Người, đó là “những hành vi vô ngôn”. Các nhà chính trị trên thế giới thường sử dụng hành động như một phương pháp để diễn đạt tư tưởng của mình. Phong cách diễn đạt bằng hành động của Chủ tịch Hồ Chí Minh có hai điểm đặc trưng là nói đi đôi với làm và nêu gương sáng về đạo đức.

Thứ nhất, nói đi đôi với làm.

Trong phong cách diễn đạt của nhà chính trị Hồ Chí Minh, “nói đi đôi với làm” không chỉ là nguyên tắc đạo đức, phương châm hoạt động chính trị mà còn là biểu hiện sinh động, cụ thể giữa ngôn ngữ nói, viết với hành động.

Trong tác phẩm Đường Kách mệnh xuất bản năm 1927, Người đã khẳng định tư cách của một người cách mệnh là “Nói thì phải làm”. Đây có thể coi là tiêu chuẩn của một người làm chính trị. Khi đã hoạt động chính trị, lời nói phải thống nhất và được thực hiện nghiêm túc thì mới đem lại hiệu quả thiết thực. Đối với Chủ tịch Hồ Chí Minh, “nói đi đôi với làm” thể hiện rõ phong cách của một nhà chính trị cách mạng. Nói mà không làm là đặc trưng của giai cấp bóc lột, kiểu mệnh lệnh ép buộc, gian trá: “Hãy làm theo tôi nói, đừng làm theo tôi làm” hay “nói một đằng, làm một nẻo” của những kẻ cơ hội.

Trong suốt cuộc đời mình, Người đã thực hiện một cách nghiêm túc và đầy đủ “nói đi đôi với làm”. Ở Chủ tịch Hồ Chí Minh, lời nói đi đôi với việc làm diễn đạt tư tưởng của người nói là để mà làm, làm phải đúng như điều đã nghĩ, đã nói. Người thường nói ít nhưng làm nhiều, có những vấn đề đạo đức Người không nói mà chỉ làm. Chính điều đó làm nên một phong cách rất riêng, rất Hồ Chí Minh mà hiếm có nhà chính trị nào trên thế giới có được. Người dạy: “cần phải óc nghĩ, mắt trông, tai nghe, chân đi, miệng nói, tay làm. Chứ không phải chỉ nói suông, chỉ ngồi viết mệnh lệnh… phải thật thà nhúng tay vào việc”(17). Trong cuộc đời hoạt động chính trị của mình, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã có bao nhiêu câu chuyện cảm động về nói đi đôi với làm, tự mình làm trước.

Năm 1945, khi nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa vừa ra đời, nhân dân ta phải đương đầu với giặc đói, giặc dốt và giặc ngoại xâm, Người đề xuất toàn dân tiết kiệm gạo để giúp đồng bào bị đói, nêu cao tinh thần “Lá lành đùm lá rách” và Người kêu gọi: “Cứ 10 ngày nhịn ăn một bữa, mỗi tháng nhịn 3 bữa. Đem gạo đó (mỗi bữa một bơ) để cứu dân nghèo”(18). Người nói và thực hiện đúng như lời đã nói.

Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng, để có sức tranh đấu cho nền tự do, độc lập thì mỗi con người đều phải có sức khỏe. Mỗi một người khỏe mạnh là cả dân tộc khỏe mạnh, vì thế Người kêu gọi mọi người hàng ngày tập thể dục. Bản thân Hồ Chí Minh cũng vậy, Người “tự tôi ngày nào cũng tập”. Người kêu gọi đồng bào “trung với nước, hiếu với dân” và Người thể hiện bằng chính cuộc đời của mình: “Tôi tuyệt nhiên không ham muốn công danh phú quý chút nào. Bây giờ phải gánh chức Chủ tịch là vì đồng bào ủy thác thì tôi phải gắng sức làm, cũng như một người lính vâng mệnh lệnh của quốc dân ra trước mặt trận. Bao giờ đồng bào cho tôi lui, thì tôi rất vui lòng lui”(19).

Thứ hai, nêu gương sáng về đạo đức.

Dùng đạo đức của bản thân để diễn đạt tư tưởng của mình là một điều thường thấy trong các nhà chính trị phương Đông. Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng vậy, Người tâm niệm “một tấm gương sống còn có giá trị hơn một trăm bài diễn văn tuyên truyền”(20). Cũng như phong cách “nói đi đôi với làm”, lấy bản thân mình để tuyên truyền, giáo dục, làm gương cho quần chúng noi theo là điểm đặc sắc, thể hiện sự thống nhất giữa tư tưởng và hành động, giữa lý luận và thực tiễn, giữa tư tưởng đạo đức và hành vi đạo đức của Hồ Chí Minh. Đó là phong cách diễn đạt thông qua hành động rất hiệu quả của Người, có sức giáo dục và ảnh hưởng sâu, rộng đến quần chúng nhân dân.

Trong phong cách hành động của Chủ tịch Hồ Chí Minh, để nêu gương thì trước hết bản thân phải làm gương trong mọi công việc từ nhỏ đến lớn, thể hiện thường xuyên, về mọi mặt, phải cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư, nói phải đi đôi với làm. Người khẳng định: “Muốn hướng dẫn nhân dân, mình phải làm mực thước cho người ta bắt chước”(21). Đối với Chủ tịch Hồ Chí Minh, lấy gương người tốt, việc tốt để giáo dục lẫn nhau là “một trong những cách tốt nhất để xây dựng Đảng, xây dựng các tổ chức cách mạng, xây dựng con người mới, cuộc sống mới”(22).

Nhận thức được vai trò và sức mạnh của sự nêu gương trong chính trị, Chủ tịch Hồ Chí Minh thường xuyên nhắc đến tấm gương đạo đức của V.I.Lênin: "Không phải chỉ thiên tài của Người, mà chính là tính coi khinh sự xa hoa, tinh thần yêu lao động, đời tư trong sáng, nếp sống giản dị, tóm lại là đạo đức vĩ đại và cao đẹp của người thầy, đã ảnh hưởng lớn lao tới các dân tộc châu Á và đã khiến cho trái tim của họ hướng về Người không gì ngăn cản nổi"(23). 

Noi theo tấm gương của V.I.Lênin, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn tự tu dưỡng, tự phấn đấu để bản thân mình trở thành“tấm gương tuyệt vời về con người mới”, một hình ảnh mẫu mực về “người lãnh đạo và người đầy tớ thật trung thành của nhân dân”. Chính tấm gương sáng của Người đã tạo nên sức lôi cuốn, cảm hóa mãnh liệt không chỉ đối với toàn thể dân tộc Việt Nam mà còn có ảnh hưởng sâu rộng trên toàn thế giới, góp phần không nhỏ vào công cuộc “kháng chiến, kiến quốc” của dân tộc ta. Với phong cách hành động như vậy, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã trở thành niềm tin, ý chí và sức mạnh cho toàn Đảng, toàn dân noi theo tấm gương của Người, hăng say học tập, lao động, sản xuất và chiến đấu.

PGS.TS. Phạm Ngọc Anh - Viện trưởng Viện Hồ Chí Minh và các Lãnh tụ của Đảng

Hà Tiến Linh- Khoa Lý luận chính trị - Học viện An ninh

-----------------

Ghi chú:

(1),(15) Hồ Chí Minh, toàn tập, tập 2, Nxb CTQG, H.2011, tr.283, tr.283.

(2) Quách Mạt Nhược: Nay ở trong thơ nên có thép, Tạp chí Nghiên cứu văn học 12/1960.

(3),(4),(6),(9)(12),(16) Hồ Chí Minh, toàn tập, tập 8, Sđd, tr.207, tr.208, tr.263, tr.207, tr.206, tr.209.

(5),(7),(10),(13),(14) Hồ Chí Minh, toàn tập, tập 5, Sđd, tr.346, tr.74, tr.273, tr.342, tr.346.